Satın alma gücüne göre eşdeğer hanehalkı kullanılabilir gelir: Türkiye Avrupa’da sondan üçüncü

Avrupa genelinde gelir düzeyleri arasında önemli farklılıklar bulunmaktadır. Bu durum kıta genelinde gelir eşitsizliğinin boyutunu ortaya koyuyor. Batı ve İskandinav ülkeleri, birçok güney ve doğu ülkesine göre daha yüksek harcanabilir gelire sahiptir. Ortalama hane halkı eşdeğer harcanabilir gelirinde Türkiye listenin son sırasında yer alıyor.

Legatum 2023 Refah Endeksi’ne göre dünyanın en müreffeh ülkelerinin üçte ikisi Avrupa’da bulunuyor ancak gelir eşitsizliği Avrupa genelinde yaygın. Eşdeğer bireysel harcanabilir hane geliri yalnızca AB Üye Devletleri arasında değil aynı zamanda diğer Avrupa ülkeleri arasında da önemli ölçüde farklılık göstermektedir.

“Ailenin ortalama bireysel eşdeğer harcanabilir geliri” esas olarak ailenin harcayabileceği ve biriktirebileceği geliri ifade etmektedir. Haberde bunu “harcanabilir hane geliri” olarak kısalttık.

Farklı vergi rejimleri ve fiyat düzeyleri nedeniyle ülkelerin harcanabilir gelir düzeylerini doğru bir şekilde karşılaştırmak zordur. Ancak farklılıkları ölçmenin ve karşılaştırmanın bir yolu, her ülkedeki Satın Alma Gücü Standardına (PPS) dayalı olarak hanelerin ortalama eşdeğer harcanabilir gelirine bakmaktır. Bu yaşam standardı hakkında bir fikir verir.

Peki Avrupa’da harcanabilir hane geliri en yüksek ve en düşük olan ülkeler hangileri? Avrupa’da gelir eşitsizliği ne kadar yaygın?

AB’de 2022 yılında satın alma gücüne (PPS) göre bireysel hane geliri 18 bin 706 oldu. Bu değer Türkiye’de 6 bin 10’du.

Avrupa’da en yüksek harcanabilir aile geliri 33 bin 214 ile Lüksemburg’da kaydedildi; En düşük değer ise 4 bin 385 ile Arnavutluk’ta. En düşük değere sahip AB ülkesi ise 9 bin 971 ile Bulgaristan oldu.

Hanehalkı harcanabilir geliri beş İskandinav ülkesinde AB ortalamasının üzerinde, ancak Norveç ikinci sırada yer alırken, diğer ülkelerin hiçbiri ilk beşte yer almıyor.

AB’nin dört büyükleri arasındaki bölünme

Nüfus açısından en büyük dört AB ülkesine baktığımızda harcanabilir hanehalkı geliri Almanya (23 bin 197) ve Fransa’da (20 bin 575) AB ortalamasının üzerinde gerçekleşti. İtalya (18 bin 472) ve İspanya (17 bin 254) ise AB ortalamasının altında kalıyor.

İlginçtir ki, AB’ye en son katılan ülke olan Hırvatistan, altı AB ülkesinden daha yüksek bir gelire sahip.

Haritada görülebileceği gibi, gelir dağılımında net bir coğrafi ayrım var: harcanabilir hane halkı geliri Batı ve İskandinav ülkelerinde en yüksek iken, Güney ve Doğu ülkelerinin çoğunda daha düşüktü.

Aday ülkeler en düşük gelire sahip

AB üyeliğine aday ülkeler listede harcanabilir hane geliri en düşük olan ülkeler oldu.

En altta ise 4 bin 385 kişiyle Arnavutluk yer alırken, onu 5 bin 988 kişiyle Kuzey Makedonya ve 6 bin 210 kişiyle Türkiye takip ediyor.

Euro bazında gelir eşitsizliği kötüleşiyor

Avrupa’da gelir eşitsizliğinin dağılımı, satın alma gücünden ziyade euro cinsinden gelir dikkate alındığında daha keskin oluyor.

AB’de hanelerin harcanabilir geliri 2022’de 19 bin 83 euro oldu. Lüksemburg ise 45 bin 310 euroyla liderliğini sürdürüyor. Arkada ise 2.523 avroyla Arnavutluk yer alıyor. Türkiye ise 2 bin 752 avroyla 36 ülke arasında sondan ikinci sırada yer alıyor.

Almanya’da bu gelir 25 bin euroyu buluyor; Fransa’da ise 23 bin 53 euro oldu.

Avro gelirinin AB’ye aday ülkelerde önemli ölçüde düşük olması şaşırtıcı değil.

Hanehalkı harcanabilir geliri son beş yılda nasıl değişti?

Peki ailelerin medyan eşdeğer harcanabilir geliri son 5 yılda euro cinsinden nasıl değişti?

Dokuz AB üye ülkesinde ve iki aday ülkede 2017 ile 2022 (veya verilerin mevcut olduğu son beş yıl) arasında %40’tan fazla artış yaşandı. Bu değişim AB genelinde %17 oldu.

Romanya %101 ile en yüksek artışı kaydederken, onu Sırbistan (%68) ve Litvanya (%66) takip etti.

Bu gelirin AB ortalamasının üzerinde olduğu ülkelerde değişim daha düşük kaldı. Örneğin İsviçre’de bu oran %1, Norveç’te %2, Fransa ve İsveç’te %5’ti.

Gelirin azaldığı tek ülke Türkiye

Hanehalkı harcanabilir gelirinin euro bazında azaldığı tek ülke Türkiye oldu. 2016-2021 yılları arasında Türkiye’de gelir 1000 avro (%27) azaldı.

Yüzde olarak değil, euro cinsinden ifade edilen değişimlere bakıldığında en büyük artış Lüksemburg’da (8 bin 995 euro) kaydedildi, onu İrlanda (6 bin 181 euro) ve Hollanda (5 bin 976 euro) izledi.

AB’de ortalama artış 2 bin 802 euro olurken, bu artış Almanya’da 3 bin 80 euro, Fransa’da ise 1.093 euro oldu.

Medyan hane eşdeğeri harcanabilir gelir nedir?

Ülkeler arasındaki yaşam standartlarını karşılaştırırken en popüler veri noktalarından biri ortalama bireysel harcanabilir hane geliridir. Peki, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) ve AB İstatistik Ofisi Eurostat’ın kullandığı bu gelir ne anlama geliyor ve nasıl hesaplanıyor?

Öncelikle “hane halkı net harcanabilir geliri”ne bakalım. TÜİK tanımına göre her aile üyesinin yıllık harcanabilir kişisel geliri ile aile bazında elde edilen toplam yıllık gelir, bu dönem için ödenen vergilerden ve aileye yapılan düzenli transferlerden mahsup ediliyor. geriye ailelerin harcanabilir geliri kalıyor. Bu gelirler; ücret-maaş, yevmiye, girişimci geliri ve emekli maaşı, dul ve yetim aylıkları ve yaşlılara yapılan ödemeler, ücretsiz burslar vb. ayni veya nakdi gelirler, mülk kirasından elde edilen gelirler, ücretsiz aile nafakası, 15 yaşın altındaki bireylerin elde ettiği gelirler vb. olabilir.

Yaşları ve harcama ihtiyaçları ailedeki kişi sayısına göre değişmektedir. Bunu dikkate alarak “eşdeğer aile büyüklüğü” belirlenir.

Bu iki veri kullanılarak “ailenin bireysel eşdeğer harcanabilir geliri” hesaplanır. Aslında aile biriminin elde ettiği gelirin aile biriminin üye sayısına bölünmesini içerir. Ancak aile biriminin üye sayısı hesaplanırken kişilerin yaşı da dikkate alınır.

Medyan, ülkedeki tüm gelirler küçükten büyüğe sıralandığında azalan değeri gösterir ve “ortanca bireysel hane eşdeğeri harcanabilir gelir”dir.

Karşılaştırmada ulusal para birimleri yerine Satın Alma Gücü Standardı (PPS) tercih ediliyor. Çünkü ülkeler arasında fiyat farkı var. Mesela Almanya’daki kira ile Romanya’daki kira ya da gıda fiyatı aynı değil. Satın alma gücü tüm bu farklılıklar dikkate alınarak hesaplanır.

Fiyat seviyelerindeki farklılıkları ortadan kaldıran bir tür yapay para birimi olan PPS, tek bir PPS’nin herhangi bir ülkede aynı mal veya hizmetleri satın almasına olanak tanır.

TÜİK verileri ne diyor?

TÜİK verilerine göre Türkiye’de 2022 yılında hane halkının ortalama yıllık harcanabilir geliri 98 bin 416 TL oldu. Ailelerin ortalama eşdeğer yıllık harcanabilir geliri 48 bin 642 TL olarak hesaplandı. Bu da eşdeğer aile büyüklüğünün 2,02 olduğunu göstermektedir.